Joanna Helander

---

Życiorys

Joanna Helander jest córką Emilii Hajdugi oraz Gerarda Koszyka, przedstawiciela niemieckojęzycznej żydowskiej rodziny, która przed II wojną światową osiedliła się na Śląsku Opolskim. Podjęła studia z zakresu romanistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a jej aktywność w środowiska studenckim zaowocowała udziałem w zajściach Marca 1968 roku. Niestety, w tym samym roku swoją działalność polityczną przypłaciła dziesięciomiesięcznym pobytem w więzieniu, wynikającym z protestu przeciwko interwencji krajów Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. W więziennej rzeczywistości poznała kobiety o zróżnicowanych historiach życiowych, co, jak twierdzi, znacząco wpłynęło na jej dojrzałość i rozwój osobisty.

Po wyjściu na wolność Helander, będąc zawieszona w prawach studenta, powróciła do Rudy Śląskiej, aby w 1971 roku podjąć decyzję o emigracji do Szwecji. Tam nawiązała kontakt z kręgami artystycznymi oraz intelektualnymi, a w 1976 roku zakończyła studia fotograficzne w Göteborgu. Jej nieustanne powroty do Polski, które rozpoczęły się pięć lat po osiedleniu w Szwecji, stały się dla niej głównym źródłem inspiracji artystycznej. W 1978 roku przedstawiła w Szwecji swoją pierwszą książkę, Kobieta: en bok om kvinnor i Polen, będący zbiorem fotografii oraz wywiadów, które dokumentowały życie kobiet w PRL-u. W 1983 roku jej osiągnięcia zostały docenione, a ona sama została wyróżniona tytułem Fotografki Roku w Szwecji.

Działalność na rzecz kultury niezależnej w PRL-u

Utrzymując intensywne relacje z przedstawicielami kultury oraz opozycji demokratycznej w Polsce, Joanna Helander przyczyniła się do zorganizowania festiwalu prezentującego kulturę niezależną w Szwecji w 1981 roku. W działaniach tych uczestniczyli m.in. artyści z Grupy Wprost, Teatr Ósmego Dnia, a także Ryszard Krynicki oraz Agnieszka Holland. W trakcie festiwalu przedstawiła diaporamę, której tematem przewodnim było zawołanie „Niech żyje Polska”, opartej na jej fotografiach i wierszach Krynickiego. Dodatkowo, opracowała antologię Knebel i słowo, która uwzględniała wiersze Stanisława Barańczaka w jej własnym tłumaczeniu na język szwedzki oraz prace takich wybitnych autorów, jak: Teresa Torańska, Aldona Jawłowska, Elżbieta Morawiec oraz Tadeusz Nyczek.

W latach 1981–1982, wraz z Bo Perssonem, zorganizowała wydarzenie w Folkets Hus w Sztokholmie, z którego zyski przekazane zostały na wsparcie więźniów politycznych w Polsce. W związku z tą inicjatywą, na szwedzkim rynku ukazała się książka Polska vinterbrev, w której znalazły się teksty Leszka Kołakowskiego, Stanisława Barańczaka, Sławomira Mrożka oraz jej fotografie. Joanna przygotowała również audycję dla radia szwedzkiego, bazującą na poemacie Barańczaka Przywracanie porządku. Dla Telewizji Szwedzkiej powstały programy, w tym Pancernik Potiomkin, wzbogacony o teksty Zbigniewa Herberta, Juliana Kornhausera, Ryszarda Krynickiego, a także filmowy reportaż Widokówka z podziemia, w którym opowiada o trudnej sytuacji artystów nonkonformistycznych w Polsce.

W latach 1985–1986 Joanna Helander, współpracując z Bo Perssonem, reżyserowała w Moderna Museet w Sztokholmie poetycki kabaret Polska jest snem szaleńca, bazujący na utworach poetyckich Mirona Białoszewskiego, Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza oraz Wisławy Szymborskiej. Dodatkowo, zaprezentowali oni poetycko-muzyczne przedstawienie pod tytułem Rozdarty jest mój płaszcz, w którym wykorzystano teksty Brunona Schulza, Nelly Sachs oraz Paula Celana.

Twórczość

Książki i albumy fotograficzne

Joanna Helander jest autorką wielu wpływowych dzieł, które w znaczący sposób wpłynęły na polską i międzynarodową scenę artystyczną. Wśród jej publikacji można znaleźć:

• Kobieta. En bok om kvinnor i Polen (Fyra förläggare, 1978, ISBN 91-85246-23-9),
• Munkavlen och Ordet (Maneten Publishing House & Nya Pustervik Kultur AB, 1981, ISBN 91-75760-02-9),
• Gerard K – Breven från Polen (książka o ojcu i losach śląskiej rodziny, Norstedts Publishing House, 1986, ISBN 91-18635-02-4),
• Planeten Fantasmagori (zdjęcia: Joanna Helander, wiersze: Ryszard Krynicki, teksty: Adam Michnik, Stanisław Barańczak, przekład: Bo Persson, Joanna Helander i Göran Tunström, Café Existens Publishing House, 1994, ISBN 91-86054-28-7),
• Powroty. Fotografie / Returning. Photographs (katalog wystawy zrealizowanej w Galerii Sztuki Współczesnej Biura Wystaw Artystycznych w Katowicach, teksty: Joanna Helander, Walter Laqueur, Ryszard Krynicki, Stanisław Barańczak, Hans Magnus Enzensberger, Leonard Neuger, Wydawnictwo a5, 1994, ISBN 83-85568-10-7),
• Återkomster (szwedzki katalog do filmu Återkomster, teksty: Joanna Helander i Birgitta Trotzig, Kino Koszyk & Folkets Bio, 1994),
• Om Hon från Polen vore Här / Gdyby ta Polka była w Szwecji (teksty i wiersze: Wisława Szymborska, Czesław Miłosz, Werner Aspenström i Tomas Tranströmer, zdjęcia: Joanna Helander, Almlöfs Förlag, 1999, ISBN 91-88712-07-9, polskie wydanie: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 1999, ISBN 9-7006-962-2),
• Podróże po Polsce i innym świecie. Fotografie / Journeys in Poland and another world. Photographs (publikacja towarzysząca wystawie zdjęć w Centrum Kultury Żydowskiej, teksty: Ida Fink, Walter Laqueur; wiersze: Ryszard Krynicki, Ewa Kuryluk, Judith Herzberg oraz Nelly Sachs; Fundacja Judaica, 1999, ISBN 83-907715-5-1),
• Spår av Tid (teksty: Joanna Helander, Paweł Huelle, Mikael Kihlman, Jacek Szewczyk, Örjan Wikström, Adam Zagajewski i Czesław Miłosz; Almlöfs Förlag, 2000, ISBN 91-88712-11-7),
• Ängeln på min gård / Anioł z mojego podwórka (książka z pocztówkami, Kino Koszyk Publishing wraz z Ars Cameralis Katowice, 2003, ISBN 91-63145-25-1),
• I hjärtat av Europa (tekst: Władysław Bartoszewski, zdjęcia: Joanna Helander, Bokförlaget Atlas, 2007, ISBN 978-91-73892-11-7).

Wystawy

W dorobku Joanny Helander znajduje się wiele wystaw fotograficznych, zarówno indywidualnych, jak i grupowych, w tym znaczące wydarzenia:

• „Pierwszy Powrót” (Göteborg 1976),
• „Polska i stan wojenny” (USA 1982-1985),
• „25 fotografików” (Göteborg 1987),
• „Kobiety i fotografia nordycka” (Oslo 1988, Kopenhaga 1989),
• „150 lat fotografii” (Mölndal 1989),
• „Fotografie i grafika” z Janem Szmatlochem (Galeria Brama, Gliwice 1993),
• „Polen x 2” ze Zbylutem Grzywaczem (Norrtälje Konsthall 1995),
• „Fotografie i instalacje” z Ewą Kuryluk (Gerlesborg 1996),
• „Coincidence XV” (Galleri Ignis, Kolonia 1998),
• „Kobieta” (Kraków, Warszawa, Poznań, Wrocław, Katowice, Bolesławiec, Wałbrzych, Lublin, Szczecin, Bielsko-Biała 1979-1982),
• „Obrazki z Polski” (Berlin Zachodni 1988, Hamburg 1990, Kraków 1992, Sztokholm 1993),
• „Listonosz z Hauterives” (Sztokholm 1987, 1991),
• „Moje 20 lat z Teatrem Ósmego Dnia” (Sztokholm, Göteborg, Lund, Kraków, Poznań, Brema, Loccum, Katowice, Oldenburg, Gerlesborg 1992-1997),
• „Mój Śląsk” oraz „Portrety pisarzy i artystów” (Muzeum Miejskie, Gliwice 1996, Miskolci, Węgry 1997, Palais Jalta, Frankfurt am Main 1997),
• „Noblistka, Wisława Szymborska” (Biblioteka Jagiellońska, Kraków 1996, Biblioteka Uniwersytecka, Uppsala 1996, Biblioteka Uniwersytecka, Katowice 1997),
• „Raport z niespodziewanej wizyty Wisławy Szymborskiej w Sztokholmie” (Instytut Polski, Sztokholm 1997, Teatr Mały, Tychy 2005),
• „Teatr Ósmego Dnia i inne zdjęcia” (Mediarummet, Sztokholm 1998),
• „Podróże po Polsce i innym świecie” (Centrum Kultury Żydowskiej, Kraków 1999, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa 1999, Theather Gallus, Frankfurt 2000),
• „Powroty ciąg dalszy” (Teatr Ósmego Dnia, Poznań 2001),
• „Ślady czasu”, fotografie Joanny Helander oraz grafiki Jacka Szewczyka, Mikaela Kihlmana, Örjana Wikströma (Zamek Kalmar, Galeria Pod Podłogą, Lublin, BWA Jelenia Góra 2003),
• „Kolor ale nie tylko” (Teatr Ósmego Dnia oraz Urząd Miejski, Poznań 2004),
• „Subtelności śląskie” (Instytut Mikołowski, Mikołów 2004),
• „Portrety” (Baltic Center, Visby 2004),
• „Ludzie z Zatoki Królewskiej” (Kungsviken Harrys Galleri, Biblioteka Miejska, Henån 2004 oraz Teatr Mały, Tychy 2005),
• „Czarno-białe, ale nie tylko” (Galleri Rosengångern, Lerum 2006),
• „Dokumentalistki” – wystawa zbiorowa (Galeria Zachęta, Warszawa 2008),
• „Teatr Mon amour” (Lund oraz Biblioteka w Arvika 2008),
• „Teatr Ósmego Dnia” (Teatr Łaźnia Nowa – w ramach Festiwalu Sztuk Społecznych i Politycznych „Mury”, Kraków 2010),
• „Fotografie – przegląd” – Galeria Bla Huset, Göteborg 2011),
• „Baby Patrzą. Fotografie 1976-2012” – wystawa retrospektywna podczas Miesiąca Fotografii w Krakowie, 2019),
• „Jedyne. Nieopowiedziane historie polskich fotografek”, wystawa zbiorowa (Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2021-2022).

Filmy

Joanna Helander również zaistniała na polu filmowym, biorąc udział w wielu projektach, w tym:

• Pocztówki z podziemia (1981),
• Niech żyje Polska (1981),
• Teater Åttonde Dagen / Teatr Ósmego Dnia (1992),
• Återkomster / Powroty (1994),
• Tvillingarna från Kraków / Bliźniaczki z Krakowa (1994),
• Babcia,
• Kto jest dobrym ojcem,
• Opowieść o Gerardzie K.,
• Walc z Miłoszem (2011),
• „Zaklinacz deszczu” (2011), 9 min, dla Juliana Kornhausera,
• „Gdyby ta Polka była z nami”, 10 min (pokaz w MOCAK-u w trakcie spotkania poświęconego Wisławie Szymborskiej, luty 2012 oraz w Muzeum Nobla w Sztokholmie, kwiecień 2011),
• „Wieczorem patrzą na księżyc” (2012) – film w przygotowaniu,
• „Światy Zbyluta” (2013) – film w przygotowaniu.

Przekłady, publikacje i artykuły prasowe

Obok pracy artystycznej, Joanna Helander angażuje się w tłumaczenie tekstów na język szwedzki oraz pisanie artykułów do różnych czasopism na całym świecie, w tym w Niemczech, USA oraz krajach skandynawskich.

Wieloletnia współpraca z wierszami oraz tekstami autorów, takich jak Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki, Stanisław Barańczak, Władysław Bartoszewski i Julian Kornhauser, przyniosła jej uznanie jako utalentowanej tłumaczki. W 2007 roku, dzięki jej staraniom, ukazała się książka Władysława Bartoszewskiego „Warto być przyzwoitym”, ilustrowana zdjęciami Joanny.

Jednym z jej ważniejszych dzieł jest tekst do katalogu wystawy Julii Pirotte „Twarze i dłonie” w Żydowskim Instytucie Historycznym z 2012 roku.

W Polsce jej zdjęcia i artykuły pojawiały się w wielu znaczących publikacjach, w tym w książce Anny Bikont i Joanny Szczęsnej „Pamiątkowe rupiecie, przyjaciele i sny” (Prószyński i S-ka, 1997), a także w licznych magazynach.

Swoje doświadczenia jako artystka podzieliła się w licznych wywiadach, które ukazały się m.in. w „Na Głosie”, „Rzeczpospolitej”, „Gazecie Wyborczej”, „Odrze” oraz w czasopiśmie „Śląsk”. A także w telewizyjnym programie Joanny Gromek „Ślązaczka z Göteborga”, podobnie jak w produkcjach Kazimierza Kutza, takich jak „Na wesoło, czyli smutno”. Oprócz tego, Andrzej Klamt uhonorował ją fragmentem swojego filmu „Kim jestem”.

Odznaczenia, nagrody i wyróżnienia

W bogatym całokształcie osiągnięć Joanny Helander znajdują się liczne odznaczenia, nagrody i wyróżnienia, które świadczą o jej wkładzie w kulturę i sztukę.

• Krzyż Wolności i Solidarności przyznany w 2012 roku,
• tytuł Fotograf Roku w Szwecji zdobyty w 1983 roku,
• Nagroda specjalna The Human Rights Prize, otrzymana za film Teatr Ósmego Dnia podczas Pärnu International Film Festival w Estonii w 1993 roku,
• Nagroda specjalna za film Powroty na 30. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach w 1995 roku,
• Nagroda Miasta Göteborg,
• Nagroda Landsorganisationen,
• Nagroda Literacka Johna Cassavetesa, przyznawana przez Bokförlaget Korpen w 1999 roku,
• Dyplom honorowy Ministra Spraw Zagranicznych Władysława Bartoszewskiego za promowanie kultury polskiej poza granicami kraju w 2001 roku,
• honorowe obywatelstwo Rudy Śląskiej, nadane 30 listopada 2017 roku.

Dodatkowo, Joanna Helander była wielokrotnie stypendystką Związku Pisarzy Szwedzkich oraz Związku Artystów w Szwecji, co podkreśla jej aktywną rolę w środowisku artystycznym w Szwecji.

---

Oceń: Joanna Helander

---